TAŞKENT ( ÖZBEKİSTAN ) – EMEL FIRATLI

 

TAŞKENT ( ÖZBEKİSTAN ) – EMEL FIRATLI

Büyük keyif aldığımız ve hayranlıkla gezdiğimiz Özbekistanı ın başkenti Taşkent, modern bir şehir olup diğer kadim kentlere oranla daha az tarihi esere ev sahipliği yapmaktadır. Ama yine de sanatla iç içe olan şehir anıtları ve zengin müzeleri ile dikkat çekicidir.

Özbekistan ve Orta Asya nın başkenti eskiden Buhara şehri iken Timur Han zamanında, Semerkand’a taşınır ve 14-15. Yy.lar arasında da bu özelliğini devam ettirir. 16. Yy.da tekrar Buhara, arkasından da Semerkant başkent olur. Sovyetler döneminde ise başkent olarak Taşkent seçilir ve 1917 den beri de bu unvanını korumaktadır. 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Özbekistan’ın başkenti modern bir şehir olup sürekli gelişme kaydetmektedir.

3 milyondan fazla nüfusa sahip olan başkentin  % 80 i Özbeklerden meydana gelmektedir. Burada %5 Rusların yanı sıra yerel rehberimizin tabiri ile 106 dan fazla Millet bulunmaktadır. Bunun sorumlusu da Ruslar olup 1. Ve 2. Dünya Savaşlarında buraya pek çok milletten insanlar getirilmiş, mevcut Özbek halkının bir kısmı da Rusya’nın başka bölgelerine gönderilmiştir.

Sovyetler döneminde tarihi binaların bir kısmı zarar görmüş, epey eser de Moskova ve Petersburg Müzelerine gönderilmiştir. 1966 yılında meydana gelen depremden çok fazla  zarar gören Taşkent adeta yeniden inşa edilmiş ve gelişmeye de devam etmektedir. O nedenle Özbekistan ın diğer şehirlerine göre daha az sayıda Türk ve İslam eseri olsa da Sovyetler döneminden kalan yapılar ve yeni modern binalarıyla güzel bir şehirdir Taşkent. Geniş yolları ve pek çok parkı onu daha da sevimli hale getirmiştir.

Yeni ve eski olarak iki bölümde inceleyebileceğimiz başkentin, biz ilk önce yeni kısmından gezmeye başladık. Hem eski hem de yeni kısmında önemli büyük meydanlar bulunmaktadır. Yeni bölümdeki önemli meydanlardan biri de Amir Timur Meydanı olup şehrin kalbinde yer almaktadır.

Bu meydan büyük bir park olarak ilk önce Çarlık Rusya’sı zamanında yapılmıştır. Taşkent’i işgal etmeleri 1868 yılına denk gelmektedir. Kendileri için merkez düzenlemeye başlamış ve burayı park olarak dizayn etmişlerdir. Sovyetler döneminin çok kötü yanları olmuştur ancak bunun yanında geniş caddeler, büyük parklar ve sinema tiyatro binaları gibi güzel tarafları da olmuştur. Park yanına bir lise binası ve burayı işgal eden komutanlarının heykelini yerleştirmişlerdir. 1917 de Bolşeviklerin dönemi başlamış, değişen sistemle birlikte parktaki heykel de değişerek önce orak-çekiç daha sonra ise 2. Dünya Savaşının önemli siyasi liderlerinden Karl Marx, Engels ve Lenin in heykelleri konmuş ve bağımsızlık tarihi olan 1991 yılına kadar da burada kalmışlardır. Bağımsızlık sonrası 1993 senesinde buraya Emir Timur un heykeli dikilmiştir.

Bugün Özbekistan da, Emir Timur un 3 büyük heykeli bulunmaktadır. Biri; Semerkant’ta bulunan ve oturan heykeli, diğeri kendi doğduğu memleketi olan Şahhisaptaki üçüncüsü  ise bu meydanda bulunan heykeldir. Bir kaide üzerinde yer alan ve Timur’u at üstünde betimleyen bronz heykel, heykeltraş İlkhom Jabbarov un eseridir. Kaidesinde dört dilde “Güç Adalettir” yazmaktadır ve bu Timur Hanın sloganlarından biridir.

Meydanın büyüklüğü ve yapısı nedeniyle en dikkat çekici binalarından biri “Özbekistan Oteli” dir. Sovyet döneminin ilk yapılan büyük otellerinden biridir. Açık kitap şeklinde tasarlanmış olan binanın odaları hem çok büyük hem de sayısı çok fazla olup 17 katlıdır. Yarısı onarılmış ancak diğer yarısı hala çok kötü durumdadır. Dışarıdan bakıldığında renk farkından dolayı onarılmış kısımlar hemen ayırt edilebilmektedir. Otelin 17. Katı restoran olarak hizmet vermektedir.

Meydanda genellikle Özbekistan Oteli ile aynı kareyi paylaşan ve sütunları ile dikkat çeken diğer önemli yapılardan biri de “ Forum Sarayı” dır. (Dvorets Mezhdunarodnykh Forumov ) Kongre, konferans ve diğer kültürel etkinliklerin yapılması için 2009 yılında açılmıştır. 48 metre yüksekliği bulan kubbesi ve özellikle üzerindeki leylekler motifi

dikkat çekicidir. Leylekler, Özbekler için kutsal sembol olarak kabul edilmektedir.Bu sütunlu yapının içini gezmedik ama söylendiğine göre içi  çok iddialı olup özellikle savarovski taşlarla bezenmiş avizeleri çok güzelmiş. Yapıldığı yıl, etrafındaki bazı asırlık çınarlar görünümünü engellediği için kesilmiş.

Heykelin karşı tarafına düşen tuğlalı binalar, önce lise olarak yapılmıştır ancak günümüzde Hukuk Fakültesi olarak hizmet vermektedir.

Meydanın bir diğer önemli yapısı; Amir Timur Müzesidir. Tepesindeki mavi kubbesi, yuvarlak yapısı ve bu yapıyı estetik şekilde çevreleyen sütunlarıyla çok hoş bir yapıdır. 2006 yılında açılan müzede; Timur un hayatı ile ilgili paylaşımların yanı sıra Özbek tarihi ve kültürü ile ilgili sergiler bulunmaktadır. Müze özellikle gece aydınlatması ile çok hoş bir görünüm sergilemektedir.

Şehrin sembollerinden biri olarak kabul edilen Saat Kulesi; Sovyet dönemine, 1947 yılına tarihlenmektedir. Savaşa katılan Özbek asıllı bir asker, ikinci Dünya Savaşından sonra saat mekanizmasını Almanya’da bulunuyor ve buraya getirerek şehre sunuyor. O zamandan beri de saat çalışmaktadır. Özbek sanatçılar da dış cephesine hayat veriyorlar. 2009 yılında, Devlet saat kulesinin aynısını fakat zıt kopyasını yaparak sanki bir kapı formu vermiştir.

Meydanda ayrıca tiyatro ve eğlence merkezleri de bulunmaktadır.

Tuğlalı binaların arasından uzanan geniş Caddeye Sovyetler zamanında, üzerinde pek çok sinema tiyatro ve kafe olduğundan Brodvey Caddesi denmiştir. Ancak zamanla burada sarhoşların ve beraberinde olayların çoğalması sonucu Devlet buradaki kafe ve lokantaları yıkıp bahçe şeklimde değiştirmiş sonrasında sanat sokağı haline getirilmiştir.

Rus  Akademik Drama Tiyatrosu, Sovyetler zamanında yapılmış ve halen de faaliyetine devam etmektedir. Açılış tarihi 1934 olup genelde Rus eserlere ağırlık verilmektedir. Tabii en çok Rus seyirciler gelmektedir.

Ail Şir Neva inin adını taşıyan Tiyatro binası ise 1947 yılına tarihlenmektedir. Mimarisi karma yapı arz edip Rus ve Özbek tarzlarını bir arada kullanılmıştır.(  16. Yy.da yaşamış olan Ali Şir Nevai; Kaşgarlı Mahmut ve Ahmet Yesevi gibi Türkçeye önem vermiş ve Farsça yazılmış edebi eserleri Türkçeye çevirmiştir. Türk edebiyatının esasçılarından olan Ali Şir Nevai, Afganistan doğumlu dur ama Özbekistan’da Buhara ve Semerkant medreselerinde hem eğitim görmüş hem de eğitim vermiştir.) Tiyatronun yapımı sırasında, burada bulunan ve ikinci dünya savaşı sırasında esir düşmüş pek çok Japon da çalışmış. Yerel rehberimizin anlattığına göre, öyle sağlam yapmışlar ki 1966 büyük depremini hasarsız atlatabilmiştir. Daha sonraki yıllarda önüne fıskiye eklenmiştir.

Bale ve opera sunumlarının yapıldığı bu tiyatroda “Kuğu gölü balesi” ni izleme şansını da yakaladık. Gerçekten çok başarılıydılar ve bizim için de çok keyifli bir akşam olmuştu.

Daha sonra Romanofların evini ziyaret ettik. Onların hüzünlü hikayelerini de dinledik. Çarın oğlu İngiliz dansçı bir kıza aşık olur ve onunla evlenmek istediğini babasına bildirir. Çar, bu evliliğin olmasını istemez ama oğlu ısrarlı davranınca onu Taşkente sürgüne gönderir. Oğlu buraya gelince Harezm Hanlığı ile savaşa da katılır, orayı alıp tekrara Taşkente gelir ve burada o kız ile evlenip yaşamaya başlar, çocukları da olur. Zamanla buradan da bir kızla evlenip ondan da çocukları olur. Öldüğü tarih olan 1917 yılına kadar, babası tarafından buraya bu saray ve kanallar gibi pek çok yatırımlar yapılır.

1917 yılında Bolşevikler gelince, çocuklarına dokunmayıp onu tutuklarlar. Daha sonra Romanov un kendisi öldürülür fakat nereye gömüldüğünü kimse bilmez. Eşi ve çocukları uzun yıllar yaşamış ve doğal yollar ile ölmüşlerdir. Ancak İngiliz eşinden olan çocukları maalesef açlıktan ölmüşler.

Mevcut bina bir dönem bakanlık olarak hizmet vermiştir. Bize verilen bilgiye göre yakın zamanda burası müzeye çevrilecek ve Romanovlara ait eserler sergilenecekmiş. Bu eserler de yıkılan bazı binaların altında bulunmuşlar.

Taşkent’in bir diğer önemli meydanı da “Bağımsızlık Meydanı” dır. Şehrin merkezinde bulunan ve çok geniş bir alanı kaplayan meydanda aynı zamanda hükumet binaları da bulunmaktadır. Geçmişte “Lenin Meydanı” veya “ Kızıl Meydan” olarak anılan alanda Lenin in heykeli de bulunmakta imiş. Bağımsızlık sonrası bu meydan 1992 de, Bağımsızlık  Meydanı” olarak adlandırılmış ( Mustakillik Meydanı ) Lenin heykeli kaldırılarak yerine üzerinde Özbekistan sınırlarının çizili olduğu dünya heykeli ile simgelenen Bağımsızlık anıtı yerleştirilmiştir. Dünya figürünün altında ise kucağında bebeği olan bir kadın figürü ile de “Vatan” simgelenmektedir.

Fıskiyeler ve havuzlar ile süslenmiş meydanda, 16 mermer sütun bulunmaktadır. Bu sütunlar, üzerinde yer alan ve Özbeklerce kutsal kabul edilen aynı zamanda barışı simgeleyen leylek figürleriyle süslenmiş bir destek ile birleştirilerek hoş bir görünüm elde edilmiştir.

Bu alanın devamı niteliğinde olan ve 2. Dünya Savaşında ölen askerler anısına yapılan bir “Ana “ heykeli de bulunmaktadır. Kederli ana heykelinin önünde “sönmez ateş” yer almaktadır. Ölen askerlerin isimleri kitap şeklinde düzenlenen metal sayfalara yazılmış, bu kitapların olduğu bölüm, ahşap işçilikten oluşan iki ayrı bölüm olarak dizayn edilmiştir.

Daha önce de belirttiğim gibi burada hükümet binaları da yer almaktadır. Beyaz renkli geniş bina, Sovyet döneminde yapılmış olup o zamanlar Özbekistan ın en büyük merkezi kütüphanesi olarak kullanılıyordu. Bağımsızlık sonrası restore edilerek açılmıştır. Günümüzde “Senato Binası” olarak hizmet vermektedir. Parlamento binası ve maliye bakanlığı da bulunmaktadır.

Sovyetler döneminde ama özellikle de Stalin zamanında pek çok insan öldürülmüş, bunların büyük kısmı ailelerine bile söylenmeyerek saklanmıştır. Bağımsızlık sonrası baskı ve zulüm ile öldürülenlerin anısına bir anıt mezar inşa edilmiş,  bu konu ile ilgili bir de müze yapılmıştır. Bir kompleks halinde geniş bir parkın içinde ve televizyon kulesinin hemen yakınında yer almaktadır. Burasının seçilmesinin bir nedeni de bu bölgede toplu mezar bulunmasındandır

Cumhurbaşkanı Kerimov un önderliğinde yapılan müze ve anıtın açılışı 31 Ağustos 2002 dir. Özbek mimari tarzını yansıtan şekilde inşa edilen güzel müzede baskı ve zulüm dönemini anlatan fotoğraf ve sergilere yer verilmektedir. Müzenin açılış tarihi, aynı zamanda anma günü olarak kabul edilmiştir.      8 sütunlu kubbeli bir yapıdan oluşan anıtın altında sembolik bir mezar da bulunmaktadır.

Daha önce bahsettiğim gibi bu park alanının hemen yakınında televizyon kulesi de yer almaktadır. Uzunluğu 375 metre olup 100. metreye kadar  çıkılabilmektedir.  Burada iki restoran bulunmaktadır ancak yukarı çıkarken fotoğraf çekimine izin verilmemektedir.

 

Yine bu bölgede Aquapark ile Disneyland bulunmaktadır. Her ikisi de Türk firmalar tarafından yapılmıştır.

Taşkent aynı Semerkant gibi deprem bölgesinde yer almaktadır.Her yıl ortalama 10 deprem yaşanmakta olup 3 veya 4 şiddetinde gerçekleşmektedir. Özellikle aşağıdan yukarıya doğru oluştuğu için de çok daha fazla hissedilmektedir. Yeni yapılan binalar  9 şiddetindeki depreme dayanıklı olacak şekilde inşa edilmekteymiş. Taşkent’te geçmişte iki büyük deprem yaşanmış. Bunlardan biri 1866 senesinde olmuş ve 9 şiddetinde imiş. Diğeri 1966 yılında ve 9,5 şiddetindeymiş. Sovyet dönemi olduğu ve gerçekler saklandığı için sonuçlar hakkında tam bilgi sahibi olamıyoruz. İşte bu depremden 10 sene sonra Sovyet hükümeti bu konu ile ilgili bir anıt yapmak ister ve aşağıda fotoğraflarını paylaşacağım eser ortaya çıkar. Aıttaki saat depremin olduğu 5.20 de durmuş olarak gösterilmektedir.

Bu deprem sonrası yıkılan şehrin yeniden inşası için Sovyetlerin çok farklı bölgelerinden gelen insanlar ile şehir yeniden inşa edilir. Ancak her biri farklı mimari tarzı kullandığından Taşkentte çok değişik mimari stili görmek mümkündür. Deprem bölgesinde olunduğu için binalar genellikle fazla  yüksek değildir.

Yeni şehirdeki gezimizi tamamlayıp eski şehre geçtik. Ancak hemen şunu belirtelim ki Taşkent eski tarihi yapılar açısından Özbekistan ın diğer şehirleri kadar zengin değildir. Sovyetler zamanı verilen zararlar ve yaşanan depremler nedeniyle günümüze oldukça az bina kalmıştır.

Hast-İmam Meydanı; Burası aslında bir kompleks olup eski şehirde yer almaktadır. Taşkent’in kuzey bölümünde konumlanan bu meydan ve kompleks adını, Taşkent’in ilk imamlarından ve aynı zamanda bilim adamı olan;  Hz. İmam ( tam olarak adı; Ebu Bekir Muhammed Kaffal Shashi ) dan almaktadır. Malum, bu topraklarda 8. Yy.a kadar Zerdüştlük ön planda idi. İslamiyetin buraya gelişi 8. Yy başlarıdır. Türklerin, İslamiyete geçişleri hemen olmamış, Araplar özendirici pek çok faaliyette bulunmuşlardır. Buraya Arap dünyasından pek çok imam gönderilmiş, imamlar buraya yerleşip yerli halk ile evlenip çocuk sahibi olmuşlardır. Onların bıraktığı yerden çocukları ve diğer imamlar devam etmişlerdir. İşte bahsi geçen İmam, 905 senesinde burada doğmuş büyük felsefeci, ilahiyatçı, şair, yazar ve tercümandır. İslamiyet’in yayılmasında çok önemli roller oynamıştır. Mezarı, burada olup etrafında bu kompleks gelişmiştir. Türbe ile birlikte, Barak Khan Medresesi, Muyi Mubarek Medresesi, Tilla Şeyh Camisi ayrıca; İslam Enstitüsü ile yeni yapılan Cuma Camisi ya da diğer adı ile Hz. İmam Camisi de aynı alanda yer almaktadır.

2007 yılında yapılan Hz. İmam Camisi veya diğer adı ile Cuma Camisi, aynı anda 5000 insanın namaz kılabileceği büyüklükte olan ve camide kullanılan ahşap sütunların işçiliği ile dikkat çeken bir yapıdır. Sütunlarda kullanılan ahşaplar buradan değil dışarıdan getirilmiş.

 

Kaffal Shashi Türbesi; depremler, saldırılar vs. neticesinde pek çok kez zarar görüp yeniden yapılan türbenin şimdiki hali, 16. Yy.da Sheybani Devleti tarafından yaptırılmıştır. Türbelerin girişi kıbleye doğru bakarken, bu türbe kuzeye bakmaktadır ve Orta Asya’da bir tek bu türbede böyledir.

Günümüzde hediyelik eşya dükkanlarının yer aldığı Barak Han Medresesi de 16. Yy. a tarihlenmektedir. Mirza Uluğbek’in torunu tarafından yaptırılmıştır.

Muyi Mubarak Medresesi de aynı Barak Han Medresesi gibi 16. Yy. da inşa edilmiştir. Günümüzde önemli bir kütüphane olan Medresede, Hz. Muhammed’ in saçının bir parçası muhafaza edildiğinden adı; “ kutsal saç” anlamına gelmektedir. Burada; dünyanın en eski Kuranları muhafaza edildiği gibi üç binden fazla eski el yazmaları da saklanmaktadır. Hz. Osman Kuranı olarak anılan Kuran da burada sergilenmektedir.

Tilla Şeyh Camisi; Barak Han Medresesinin karşısında konumlanan bu Cami 19. Yy. da yaptırılmıştır.

Tüm Kompleks, 2007 yılında Kerimov’un isteği ile restore edilmiştir.

TAŞKENT UYGULAMALI SANATLAR MÜZESİ  ( TASHKENT AMALİY SANAT MUZEYİ ) ;

Özbek sanatının inceliklerini ve çeşitlerini gözlemleyebileceğiniz bu müze, aslında 1890 yılında Taşkent’e gelen çok zengin bir diplomat olan Alexander Polovtsev’in konağıdır. Aynı zamanda koleksiyoner olan diplomat, Özbek sanatını ve buradaki sanatçıların işçiliğini çok beğendiğinden kendisine bu konağı yaptırtıyor. Bu arada Özbek sanatının pek çok örneğini de topluyor. Ancak, daha evi henüz tamamlanmadan Çar tarafından Hindistan’a tayini çıkarılıyor. O da hiç oturamadığı bu evi Özbekistana bedava bırakıyor. Bolşevikler zamanında kapanan ev, 1960 yılında müzeye çevriliyor.

Bağımsızlık sonrası, yasak olan el sanatları tekrar önem kazanarak eski ihtişamlı günlerine kavuşuyor. Burada özellikle Suzani denilen işlemeler ağırlıktadır. Farsça “ el dokuma işi” anlamına gelen bu işlemeleri eskiden erkekler yapıyormuş. İpek ve pamuklu çeşitlerinin sergilendiği suzanilerde; badem ( mutluluk simgesi ) nar ( bereket ) yılan, akrep ( ev ve aile koruması ) gibi simgeler kullanılmaktadır. Çiçek motifi azdır. Suzaniler aile işi olup temeli 5-6

parçadan ibarettir. Önce kağıda çizilen motif daha sonra el birliği ile kumaşa aktarılır. Kızlar da 5 yaşından itibaren yapmaya başlarlar. Boyanmasında doğal renklerden faydalanılır. Genellikle; ceviz ve soğan kabuğu, nar kabuğu gibi doğal malzemelerden faydalanılmaktadır. Büyük boy bir suzani yaklaşık 6-8 ayda tamamlanmaktadır.

Yine bu müzede; ahşap işçiliğinin öne çıktığı mobilyalar. Halılar ve kilimler de sergilenmektedir.

Müze ziyaretimizi tamamladıktan sonra Çorsu Pazara gitmek için metroyu kullandık.

Sovyetler zamanı yapımına başlanan metro hattının ilki 1977 yılında açılmıştır. Daha sonra hatların yapımına devam edilmiştir. Günümüzde toplan 26 istasyon bulunmaktadır ve her biri farklı temalarda olup birer sergi salonu güzelliğindedir. Yapımlarında kullanılan mozaik ve seramikler onları çok çarpıcı kılmaktadır. Özbek sanatçıların

katkıları çoktur. Bir örnek olarak paylaşacağım Kozmonavtlar istasyonu, mavi hat üzerinde yer alıp uzay temasını işlemektedir ve kozmonot Vladimir Dzhanibekhov onuruna 1984 yılında açılmıştır. Yuri Gagarin, Valentina Tereshkova, Vladimir Dzhanibekov gibi kozmonotların resimleri sergilenmektedir.

Metro ile yine aynı hat üzerinde olan Chorsu İstasynuna kadar gidip orada indik ve yerel Pazar gezimize başladık. Konum olarak Taşkent’in eski bölümünde yer almaktadır. Geçmişi yüz yıldan fazla olan bu pazarda her türlü el

işlerini bir arada bulabileceğiniz gibi taze sebze meyve yanında işlenmiş yiyecekleri de bulabilirsiniz. Çapı 350 metre civarında olan yuvarlak kubbe altında kalan çarşıda karnınızı doyurabileceğiniz bölüm de bulunmaktadır.

Bu pazara yakın konumda yer alan ve eski bir medrese olan Kukeltaş son durağımız oldu. 16. Yy.a tarihlenen bu medrese, Shaybanid Hanedanlığı zamanında yaptırılmıştır. Günümüzde İslam koleji olarak faaliyet göstermektedir.

( öZBEKİSTAN TARİH MÜZESİ- TAŞKENT )